Η βαριά κληρονομιά, μιας λησμονημένης Αυτοκρατορίας 11/07/2020

Η συγκλονιστική ιστορία του Ναού της Αγίας Σοφίας, στο διάβα των αιώνων.

Επιμέλεια σύνταξης: katanixi.gr

Κάνε ἐγγραφή στό νέο κανάλι τῆς Κατάνυξης τοῦ Youtube πατώντας ἐδῶ: https://bit.ly/2WldGra
Καζάνι που βράζει η ευρύτερη γειτονιά μας, σχετικά με το ζήτημα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος. Στο άκουσμα της προχθεσινής είδησης πως μόλις 17′ κράτησε η συνεδρίαση του τουρκικού δικαστηρίου, αλλά και της σημερινής περί της απόφασης ντροπής να την μετατρέψουν οι τούρκοι σε τζαμί, γίνεται κατανοητό από όλους πως ο Ερντογάν παίζει μάλλον το τελευταίο του χαρτί.
Άραγε ποιά η ιστορική διαδρομή της Αγίας Σοφίας από το χτίσιμό της έως σήμερα;
Χριστιανικός Καθεδρικός Ναός (537–1054)
(Προ του σχίσματος)
Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός (1054-1204)
(Μετά το σχίσμα)
Καθολικός Καθεδρικός Ναός (1204–1261)
(Μετά την πρώτη άλωση από τους Φράγκους)
Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός (1261–1453)
(Μέχρι την πτώση)
Ισλαμικό Τέμενος (1453–1931)
(Από την Άλωση μέχρι την επικράτηση του Κεμάλ)
Μουσείο (1935–σήμερα)
(Από τον Κεμάλ Ατατούρκ)
Για όποιον αναρωτιέται γιατί ο Ερντογάν θέλει να κάνει τζαμί την Αγία Σοφία, μια συνοπτική απάντηση έρχεται από δημοσίευμα της γερμανικής DW.
Για τα κίνητρα του Tούρκου προέδρου Ερντογάν μίλησε στο γερμανικό Καθολικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΚΝΑ) ο Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου Κωνσταντίνος Μύρων.
«Πρόκειται αμιγώς για πολιτική σε επίπεδο συμβόλων. Η Κωνσταντινούπολη έχει εκατοντάδες τζαμιά […]. Επομένως δεν υπάρχει ανάγκη. Ο Ερντογάν θέλει όμως να κινητοποιεί το εθνικιστικό και συντηρητικό-ισλαμιστικό ακροατήριό του. Η Τουρκία περνά οικονομική κρίση και στις δημοσκοπήσεις το κόμμα του ΑΚΡ δεν τα πηγαίνει πλέον πολύ καλά[…] η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί θα συνιστούσε τον μεγαλύτερο συμβολικό θρίαμβο ως προς τον τρόπο που ο Ερντογάν αντιλαμβάνεται το κράτος».
«Ο Ερντογάν θέλει να θάψει μια και καλή το κοσμικό σύστημα του ιδρυτή της Τουρκίας Κεμάλ Ατατούρκ και να στηρίξει την περαιτέρω ”επαναϊσλαμοποίηση”. Υπάρχει καλύτερος τρόπος από το να μετατρέψει και πάλι σε τζαμί την Αγία Σοφία, την οποία ο Ατατούρκ είχε κάνει το 1934 μουσείο;».
Είναι βέβαιο πως το όλο εγχείρημα χρειάζεται και κάποιο ακαδημαϊκό «πάτημα»  για όλους τους ισλαμιστές.
Οποιοδήποτε δήθεν τεκμήριο πως δήθεν η Αγία Σοφία αποτελεί τζαμί κι όχι μουσείο.
Ένα νέο βιβλίο Τούρκου ιστορικού προβάλλεται σήμερα στην τουρκική εφημερίδα “Μιλιέτ” και αναπαράγεται από πολλά άλλα τουρκικά μέσα ενημέρωσης.
Στο βιβλίο του με τίτλο «Ίντριγκες της Αγίας Σοφίας» ο ιστορικός Μουσταφά Αρμαγάν ισχυρίζεται ότι η υπογραφή του Ατατούρκ στο διάταγμα του 1934, με το οποίο η Αγία Σοφία μετατράπηκε από τζαμί σε μουσείο, είναι πλαστή.
Παραθέτουμε περιληπτικά και μία ιστορική μελέτη για την Αγία Σοφία (Ayasofya Müzesi του Kostenec Jan), για να θυμούνται οι παλαιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι.
Γενικά
Η Αγία Σοφία ή απλώς η Μεγάλη Εκκλησία ήταν ο καθέδρικός ναός της Κωνσταντινούπολης, στο κέντρο της κωνσταντίνειας πόλης, στον Πρώτο λόφο, πολύ κοντά στο Μέγα Παλάτιον και τον Ιππόδρομο. Μοιραζόταν τον ίδιο περίβολο με τον κάπως προγενέστερο ναό της Αγίας Ειρήνης και, μαζί με τον ξενώνα του Σαμψών, σχημάτιζαν ένα μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα διοικούμενο από τον ίδιο κλήρο. Το παρόν κτήριο (το σημερινό Ayasofya Müzesi) ανεγέρθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α΄ κατά το α΄ μισό του 6ου αιώνα και είναι ο τρίτος ναός της Αγίας Σοφίας που χτίστηκε στο σημείο αυτό. Ο πρώτος ναός, του β΄ μισού του 4ου αιώνα, γνωστός απλώς ως Μεγάλη Εκκλησία, και ο δεύτερος ναός του 5ου αιώνα καταστράφηκαν και οι δύο από πυρκαγιά, κατά τη διάρκεια στάσεων στην Κωνσταντινούπολη.
Η Μεγάλη Εκκλησία τον 4ο και 5ο αιώνα
Δε γνωρίζουμε ποια ήταν η κάτοψη των δύο πρώτων ναών, αλλά είναι λογικό να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για ξυλόστεγες βασιλικές, τρίκλιτες ή πεντάκλιτες. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360 επί βασιλείας του Κωνσταντίου Β΄, γιου του Κωνσταντίνου. Κάηκε μαζί με το γειτονικό κτήριο της συγκλήτου στη στάση του 404 και επισκευάστηκε μάλλον για πρώτη φορά από τον αυτοκράτορα Αρκάδιο, ενώ στη συνέχεια χτίστηκε εξαρχής ή ανακαινίστηκε εκ βάθρων από το Θεοδόσιο Β΄ (τα εγκαίνια της εκκλησίας έγιναν το 415). Το μόνο τμήμα που σώθηκε από τη φωτιά ήταν ένα κυκλικής κάτοψης οικοδόμημα προσαρτημένο στην εκκλησία· ενδεχομένως να πρόκειται για το σκευοφυλάκιο που σώζεται σήμερα στη βορειοανατολική γωνία της Αγίας Σοφίας. 
Ο καθεδρικός ναός του 6ου αιώνα
Η καταστροφή του θεοδοσιανού ναού κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα το 532 ήταν η μεγάλη ευκαιρία για τον Ιουστινιανό να οικοδομήσει ένα ναό που θα ξεπερνούσε όλα τα εκκλησιαστικά οικοδομήματα ,όχι μόνο στην πόλη αλλά και σε ολόκληρο το ρωμαϊκό και βυζαντινό κόσμο. Ως μηχανικοί ορίστηκαν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Η κατασκευή προχώρησε γρήγορα και ο καινούριος ναός, μια κολοσσιαία τρουλαία βασιλική, με μια αψίδα στα ανατολικά και συνολικό μήκος περί τα 135 μ., εγκαινιάστηκε στις 27 Δεκεμβρίου 537. Η τολμηρή κατασκευή του πρώτου τρούλου και το γεγονός ότι η εκκλησία είχε χτιστεί με βιασύνη οδήγησε στην κατάρρευσή του μετά τους σεισμούς του 557. Δυστυχώς, ο Προκόπιος δεν περιγράφει λεπτομερώς τον αρχικό τρούλο. Από την άλλη μεριά, είναι σαφές από την περιγραφή του Αγαθία για την εκ νέου ανέγερση του ναού ότι ο αρχικός τρούλος ήταν ευρύτερος και χαμηλότερος από το δεύτερο, που κατασκευάστηκε από τον Ισίδωρο το Νέο, ανιψιό του πρώτου αρχιτέκτονα, και περιγράφεται ως «στενότερος δὲ καὶ ὀξυτενὴς καὶ οἷος οὐχ οὕτω λίαν ἐκπλήττειν τοὺς θεωμένους ὡς πάλαι, πολλῷ δὲ ὅμως πλέον ἐν τῷ ἀσφαλεῖ βεβηκέναι». Ο ναός εγκαινιάστηκε ξανά το 562. Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας είναι ελαφρώς μικρότερος από εκείνον του Πάνθεου στη Ρώμη· η διάμετρός του φτάνει τα 31,87 μ. και βρίσκεται σε ύψος 55,6 μ. από το επίπεδο του δαπέδου.
Ο πρωτοποριακός σχεδιασμός της Αγίας Σοφίας συνδυάζει στοιχεία που είχαν ήδη προκύψει στην πρώιμη βυζαντινή ναοδομία (στο ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου και ίσως και στον Άγιο Πολύευκτο), με πρωτότυπο όμως τρόπο και σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Το βάρος του τρούλου κατανέμεται μέσω των σφαιρικών τριγώνων σε τέσσερις ισχυρούς πεσσούς. 
Πατριαρχείο
Το πατριαρχικό μέγαρο επίσης ανοικοδομήθηκε εκ νέου μετά τη Στάση του Νίκα. Βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της Αγίας Σοφίας και συνίστατο σε μια μακρά, πιθανόν διώροφη, θολωτή αίθουσα, πλαισιωμένη από μικρότερα δωμάτια.  Ορισμένες άλλες αίθουσες ενδεχομένως να ανήκαν κάποτε επίσης στο Πατριαρχείο· σώζονται σε καλή κατάσταση πάνω από το νοτιοδυτικό εξωνάρθηκα του ναού και στην κορυφή του νοτιοδυτικού κεκλιμένου επιπέδου. Χρονολογούνται συνήθως επί βασιλείας του Ιουστίνου Β΄ και είναι διακοσμημένες με ψηφιδωτές παραστάσεις που φιλοτεχνήθηκαν πιθανώς κατά τη διάρκεια του 9ου αιώνα. Η πρόσβαση στις αίθουσες αυτές γίνεται απευθείας από τα υπερώα της Αγίας Σοφίας, ωστόσο δεν είναι επισκέψιμες.
Η ιουστινιάνεια εκκλησία μετά την πρώτη της αφιέρωση το 537
Παρά τις διάφορες προσθήκες και επεμβάσεις κατά τη διάρκεια της ιστορίας της, που φτάνει σχεδόν τα 1.500 χρόνια, η ιουστινιάνεια Αγία Σοφία διασώζει γενικά σε μεγάλο βαθμό την αρχική της εμφάνιση. Εντούτοις, εάν θέλουμε να φανταστούμε τη Μεγάλη Εκκλησία όπως πιθανόν ήταν το έτος 537, είναι προπάντων απαραίτητο να αφαιρέσουμε τέσσερις τουρκικούς μιναρέδες και τις αντηρίδες που περιβάλλουν εξωτερικά την εκκλησία. Οι εξωτερικές αντηρίδες ανάγονται στη Μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο· 
Εσωτερικός διάκοσμος
Όσον αφορά το εσωτερικό του ναού, οι επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση (όπως παραμένουν και σήμερα) και διακοσμούνταν με πολυάριθμους ψηφιδωτούς σταυρούς και διακοσμητικά σχέδια σε χρυσό βάθος. (Στο νοτιοδυτικό σπειροειδές κεκλιμένο επίπεδο, κλειστό για το κοινό, μια σωζόμενη τοιχογραφία με σταυρό μπορεί επίσης να ανήκει στην Ιουστινιάνεια περίοδο.) Μια τέτοια απλή διακόσμηση είναι κατανοητή, εάν ληφθεί υπόψη το πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στο οποίο ανεγέρθηκε ο καθεδρικός ναός (μόνο πέντε χρόνια!). Οι κίονες επίσης αποτελούνται από διάφορες ποικιλίες χρωματιστού μαρμάρου και είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα ολόκληρης της εσωτερικής όψης του ναού: στο ισόγειο υπάρχουν κίονες από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο, καθώς και κίονες από πορφυρίτη σε δεύτερη χρήση, ενώ πράσινοι κίονες κυριαρχούν στα υπερώα. Οι κίονες φέρουν κιονόκρανα από λευκό μάρμαρο. Τα μάρμαρα της Αγίας Σοφίας αποτέλεσαν αντικείμενο μεγάλου θαυμασμού από τους Βυζαντινούς και ο Προκόπιος προσθέτει: «τίς δὲ τῶν τε κιόνων καὶ λίθων διαριθμήσαιτο τὴν εὐπρέπειαν, οἷς τὸ ἱερὸν κεκαλλώπισται; λειμῶνί τις ἂν ἐντετυχηκέναι δόξειεν ὡραίῳ τὸ ἄνθος…».
Μεταϊουστινιάνεια ψηφιδωτά
Όπως προαναφέρθηκε, η Μεγάλη Εκκλησία του Ιουστινιανού διακοσμήθηκε με ανεικονικά μωσαϊκά (σταυρούς, ακάνθινους βλαστούς, γεωμετρικά θέματα). Εντούτοις, εικόνες του Χριστού και των αγίων ενδέχεται να έκαναν την εμφάνισή τους στο ναό σύντομα μετά το θάνατο του Ιουστινιανού, αν πιστέψουμε τις μεταγενέστερες πηγές που αναφέρουν σκηνές από την Καινή Διαθήκη κατά παραγγελία του Ιουστίνου Β΄. Μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα η Αγία Σοφία είχε αποκτήσει εικονιστικά ψηφιδωτά, εφόσον ο εικονομάχος πατριάρχης Νικήτας λέγεται ότι κατέστρεψε τις εικόνες (τα ψηφιδωτά) των αγίων και του Χριστού που κοσμούσαν το ναό, το 768.
Περισσότερες ηλεκτρονικές πηγές για την Αγία Σοφία, ανοιχτές για όλους.
Από τον κατάλογο “Der geometrische Entwurf der Hagia Sophia in Istanbul. Bilder einer Ausstellung”, Hoffmann, V. (επιμ.), σχετικά με το γεωμετρικό μοντέλο για το σχεδιασμό του ναού.
http://www.fho-emden.de/~hoffmann/hagiabook.pdf
ΠΗΓΕΣ
Το πρώτο μέρος από το πρώτο βιβλίο του «Περί Κτισμάτων» του Προκοπίου, όπου περιγράφεται η ιουστινιάνεια Αγία Σοφία.
The Buildings of Procopius – Book Ι.1, Procopius, transl. H. B. Dewing
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Procopius/Buildings/1A*.html
Contemporary description by Procopius, Buildings (De Aedificiis), published in 561.
http://gbgm-umc.org/umw/bible/procopius.stm
ΜΕΛΕΤΕΣ
Kostenec Jan, «Αγία Σοφία (Ayasofya Müzesi) », Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11761
Ένα Ταξίδι στην Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Εποχή του Ιουστινιανού
Η Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία
http://www.ime.gr/chronos/projects/justinian/gr/journey/j1d.html
Ο κατάλογος της Ν.Β. Teteriatnikov για την αποκάλυψη των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας κατά τις περιόδους 1848-1849 και 1931-1949. Από τα ηλεκτρονικά κείμενα του Dumbarton Oaks
Natalia B. Teteriatnikov, Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati Restoration and the Work of the Byzantine Institute.
http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/TEMHP.html
ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΜΕ
Ιστορικοί κόμβοι του ΙΜΕ βλ. http://web.ime.gr/
Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού
http://www.ehw.gr
Πολλά στοιχεία για τη Βυζαντινή Κωνσταντινούπολη έχουν δημοσιευθεί στον Τρίτο Τόμο της ΕΜΕ «Κωνσταντινούπολη»
Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο και την ιστορία της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονική βλ. τους προηγούμενου τόμους για τη Μικρά Ασία και τον Εύξεινο Πόντο
Βυζαντινή Λογοτεχνία http://byzantineliterature.ime.gr/
Γενική παρουσίαση της Βυζαντινής Λογοτεχνίας. Περιέχονται και στοιχειά και για έργα που αφορούν την ιστορία της Αγίας Σοφίας,
πχ. Παύλος Σιλεντιάριος, Απόσπασμα από την περιγραφή του Άμβωνος της Αγίας Σοφίας
http://www.ime.gr/projects/cooperations/byzantine_literature/gr/400/405.html
Ελληνική Ιστορία στο Διαδίκτυο http://www.e-history.gr
Στο έργο αυτό περιλαμβάνεται και μία γενική και κατατοπιστική παρουσίαση της Βυζαντινής ιστορίας στις τρεις βασικές περιόδους.
Στοιχεία για την Αγία Σοφία στην Ελληνική Ιστορία στο Διαδίκτυο
http://www.fhw.gr/chronos/08/gr/pl/index.html